Những phát hiện khoa học gần đây chứng minh tình trạng xâm nhập mặn, sụt lún đất, lũ lụt, bờ sông và xói mòn bờ biển. Những loại thiên tai phổ biến này đang ảnh hưởng tới quá trình phát triển chiến lược của ĐBSCL. Nguyên nhân chính là do nhu cầu có thêm trầm tích từ các hoạt động khai thác cát không bền vững.

Giảm sự phụ thuộc vào nguồn cát sông thông qua nghiên cứu, đánh giá tính bền vững của vật liệu thay thế cát là giải pháp cần thiết để phòng chống thiên tai. Ông Lương Văn Hùng, đại diện Cục Vật liệu xây dựng (Bộ Xây dựng), bày tỏ, tài nguyên cát ở ĐBSCL còn rất ít, các địa phương cần tăng cường liên kết vùng. Đặc biệt, khu vực Đông Nam Bộ được đánh giá có nguồn nguyên liệu thay thế đáng kể, có thể hỗ trợ đền bù, tạo sự cân bằng về nguồn nguyên liệu cho ĐBSCL. 

Ông Hà Huy Anh, Giám đốc quốc gia Dự án quản lý cát bền vững vùng đồng bằng sông Cửu Long thuộc WWF Việt Nam, cho biết, nhóm tư vấn Đức đã xác định được 18 loại vật liệu có khả năng thay thế cát sông. Trong đó có 8 loại có trữ lượng và tiềm năng rất cao ở miền Nam. 

Nguyên liệu phổ biến đầu tiên ở đồng bằng sông Cửu Long là tro trấu. Thống kê năm 2022 cho thấy toàn vùng ĐBSCL có khoảng 10,7 triệu tấn trấu, tương đương khoảng 1,9 - 2,7 triệu tấn tro trấu. Các nhà máy chế biến gạo quy mô lớn ở An Giang, Đồng Tháp, Tiền Giang có thể cung cấp nguồn nguyên liệu này. Gần đây tro trấu được sử dụng làm phụ gia sản xuất bê tông. 

Tiếp theo là cát nghiền, được lấy từ đá thải, đá dăm tại các mỏ đá trên địa bàn các tỉnh: An Giang, Kiên Giang, Đồng Nai, Bình Dương, Bình Phước, Bà Rịa-Vũng Tàu, Đồng Tháp. Viện VLXD nhận định, năm 2019, miền Nam có thể cung cấp 2,5 triệu m3 cát nghiền/năm. Cát nghiền gần đây được sử dụng để làm vữa, thạch cao, bê tông cấp thấp (bê tông có cường độ chịu nén thấp), hoặc sản xuất gạch không nung.

Tro bã mía lấy từ các nhà máy đường có hoạt động đốt bã mía ở tỉnh Tây Ninh, Sóc Trăng cũng được ông Hà Huy Anh xác định là nguyên liệu thay thế hiệu quả. Ông Huy Anh đánh giá tro bã mía đang được nghiên cứu trên thế giới để thay thế cát trong vữa, bê tông. 

Vật liệu này đã được nghiên cứu ở Việt Nam để thay thế một phần xi măng trong sản xuất bê tông. Theo thống kê, năm 2022, cả nước có khoảng 7,5 triệu tấn mía nên có thể thu gom được 36.000 - 72.000 tấn tro bã mía. 

Ngoài ra, các vật liệu khác như bê tông tái chế (bần), xỉ đáy, xỉ lò cao, thủy tinh thải, cao su phế thải cũng có tiềm năng lớn thay thế cát sông. Thông thường, từ 3,28 triệu tấn chất thải rắn/năm có thể tạo ra 0,33 triệu tấn mảnh vụn/năm. Xỉ đáy các nhà máy nhiệt điện sử dụng than ở Trà Vinh, Đồng Nai, Hậu Giang có trữ lượng khoảng 940 nghìn tấn/năm. 

Gần đây, nhiều nghiên cứu trong nước đã sử dụng bê tông tái chế trong xây dựng và giao thông. Từ hiệu quả thiết thực đó, ông Hà Huy Anh kiến ​​nghị các cơ quan chức năng đẩy mạnh phát triển vật liệu thay thế trong thời gian tới, tiến tới thúc đẩy việc sử dụng tiết kiệm cát trong các công trình xây dựng. 

Trong xây dựng đường cao tốc có thể xem xét phương án xây cầu cạn, điều này không chỉ giải quyết vấn đề thiếu cát mà còn duy trì sự kết nối giữa nước và trầm tích, giữa lòng sông chính với sông và đồng bằng qua kênh rạch.

Trữ lượng các loại vật liệu trên được ước tính dựa trên việc thu thập số liệu báo cáo của các địa phương. Hiện WWF Việt Nam đang phối hợp với Viện Vật liệu xây dựng tiến hành đánh giá thực tế về khả năng khai thác và cung cấp của từng loại vật liệu. Từ đó xem xét tính hiệu quả và xác định chi phí để đẩy mạnh nghiên cứu phát triển vật liệu thay thế. 

Việc chuyển đổi từ cát sông sang nguyên liệu thay thế mất khoảng 5 - 10 năm. Vì vậy, ông Hà Huy Anh kiến ​​nghị Nhà nước cần hoàn thiện cơ chế pháp lý để thúc đẩy phát triển nguồn nguyên liệu thay thế, mở rộng thị phần.